بیراهه

بسم الله الرحمن الرحيم

در فرهنگ اسلامي توسل از جايگاه ويژه اي برخوردار است .توسل سبب رسيدن انسان به مراد خويش از طريق ميانبر براي اجابت سريع تر است.

توسل و شفاعت از موارد مسائل كلام مي باشد كه نظرات مختلفي پيرامون آن داده مي شود.بعضي از فرق هاي اسلامي آن را مي پذيرند و گروهي پذيرفتگان اين اعتقاد را كافر مي دانند و حكم قتل آنان را مي دهند.در واقع بايد گفت كه منكرين توسل وهابيون هستند و کلّیه فرق اسلامی در اصل توسّل وحدت نظر دارند و میان آنان اختلافی وجود ندارد.

به نظر محمد بن عبدالوهاب(موسس وهابيت) مسلمان واقعی کسی است که نه تنها خود به اولیای الهی توسّل نجوید، بلکه باید از چنین افرادی برائت جوید و آنان را کافر بداند. بر این اساس یکی از عقاید باطل وهابیون عدم جواز توسّل به رسول خدا(صلی الله علیه وآله)، اهل بیت آن حضرت و به طور کلّی اولیای الهی است.

در این نوشتار توسل از دیدگاه شیعه و وهابی بررسی می شود.

مفهوم شناسي توسل

توسل از ريشه وسل و در لغت به معناي مدد جستن از وسيله براي نيل به مقصود¹،تقرب جستن ²، وسيله جويي ³ ، استدعا كردن ⁴،واسطه قرار دادن چيزي از روي ميل و رغبت ⁵،چشم ياري داشتن⁶ و درواقع كسي يا چيزي را وسيله قرار دادن براي رسيدن به هدف است⁷.

توسل در اصطلاح عبارت است از اينكه انسان براي درخواست حاجت و تقرب به درگاه الهي يكي از اوليا را واسطه قرار دهد.⁸ از منظر عارفان توسل در واقع دست نياز به سوي بهترين وسيله و رابطه با خداوند دراز كردن است،توسل استمداد طلبيدن از پيامبر و ائمه و ارواح مقدس اولياء الله است كه مقرب درگاه الهي هستند و خداوند به حرمت آنان دعاها و توسلات را اجابت مي كند.⁹

ضرورت توسل

بدون ترديد يكي از مقتضيات اين عالم وجود شرور ،نقص ها و كمبودهاست كه هر انساني با آن روبرو مي شود،بنابراين همواره در صدد رفع اين موانع و مشكلات مي باشد يا برخي به دنبال كسب مقامات عالي و معنوي مي باشند و به دنبال راهي مستقيم و اطمينان بخش هستند.

توسل يكي از اموري است كه انسان ها در مشكلات و موانع و كسب مقامات عالي مي توانند به آن چنگ زنند. بر همین اساس، خداوند اموری را به عنوان اسباب و وسایل در جهت تقرب و نزدیکی به درگاه خویش و برآمدن حاجات قرار داده است و ما را با توسل به آن امور، امر مي كند و می فرماید:

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ابْتَغُواْ إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جَاهِدُواْ فیِ سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ .¹⁰

  ای کسانی که ایمان آورده‏اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و وسیله‏ای برای تقرب به او بجوئید! و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید!

پيشينه توسل

با بررسي سيره و سير تحولات سنن و انديشه هاي اسلامي در قرن اول طلوع دين اسلام، روشن مي شود كه توسل به پيامبر و صحابه به عنوان يك فضيلت در زندگي صحابه و خلفاي راشدين و همينطور ائمه چهارگانه مذاهب اهل سنت ثبت شده است.تا جايي كه علاوه بر اينكه خود توسل مي نمودند ديگران را نيز امر به توسل مي كردند.

در اصل توسل هيچ گونه شبهه و مساله اي وجود نداشت و به صورت يك امر كاملا بديهي براي مسلمان وجود داشت.تا وقتي كه ابن تيميه موسس فكري وهابيت ،با ناديده گرفتن شواهد تاريخي و روايات معتبر ،بدون هيچ دليل و سندي با پشتوانه اي خيالي و موهوم به بدعت و شرك بودن توسل پرداخت.

وهابيون معتقدند : «توسل به پیامبر(ص) و غیر او از انبیاء و صالحان جایز نیست و توسل به آن حضرت(ص) و غیر او حرام است زیرا این عمل بدعت است و از پیامبر(ص) و از صحابه درباره آن حکمی برای ما نرسیده است. بر این مبنا توسل جستن به‌ غیر خدا در اسلام شرك‌ می باشد و توسل کننده مشرک به حساب می آید.»¹¹

منشا اين شبهه بازيافت دوباره از تفكرات گروهي از اشاعره است .اشاعره معتقد هستند هر گونه تاثير قائل شدن براي اشياء شرك است و معتقدين به اين نظريه را مشرك مي دانند.براي آشكار شدن انحراف فكري وهابيون نظريه تاثير را بايد در قالب توحيد مورد بررسي قرار داد.

شهيد مطهري در مورد شرح نظريه تاثير مي گويد : «آیا اعتقاد به نقش مخلوقات در تأثیر و تأثّر و سببیّت و مسبّبیّت، شرك است (شرك در خالقیّت و فاعلیّت) ؟ و آیا لازمه ی توحید افعالی این است كه نظام سببی و مسبّبی جهان را انكار كنیم و هر اثری را مستقیما و بلاواسطه از خدا بدانیم و برای اسباب هیچ نقشی قائل نباشیم؟

مثلا معتقد باشیم كه آتش نقشی در سوزانیدن و آب در سیراب كردن و باران در رویانیدن و دوا در بهبود بخشیدن ندارد، خداست كه مستقیما می سوزاند و مستقیما سیراب می سازد و مستقیما می رویاند و مستقیما بهبود می بخشد، بود و نبود این عوامل، یكسان است، چیزی كه هست عادت خدا بر این است كه كارهای خود را در حضور این امور انجام دهد. مثلا اگر انسانی عادتش بر این باشد كه همیشه در حالی كه كلاه بر سر دارد نامه بنویسد، بود و نبود كلاه در نوشتن نامه تأثیری ندارد، ولی نویسنده ی نامه نمی خواهد با نبود كلاه نامه ای بنویسد. مطابق این نظریّه، بود و نبود اموری كه عوامل و اسباب نامیده می شوند از این قبیل است و اگرغیر از این قائل بشویم، برای خدا شریك بلكه شریكها در فاعلیّت قائل شده ایم (نظریّه ی اشاعره و جبریّون) .¹²»

در واقع آنچه كه وهابيت در مساله توسل به عنوان توحيد يا شرك مطرح مي كنند و خود را موحد و ديگر فرق اسلامي را مشرك مي دانند ،نوعي اشتباه عقيدتي و كلامي است، که تمام افعال و نیات انسانها را صرفا با عینک توحید عملی، و توحید در فاعلیت و خالقیت نگاه مي نمايند . در حالی که بسیاری از افعال را باید از جنبه های گوناگون معرفت شناسی دینی نيز مورد ارزیابی قرار داد. بنابر این بزرگترین گره انحراف در اندیشه این گروه اینست که نظریه تاثیر در مساله توسل ، را با توحید عملی ، توحید در عبادت و توحید در خالقیت می سنجند.

زاویه انحراف دیگر وهابیان درنظریه تاثیر آنست  که وهابیت نقش مافوق حدّ عوامل معمولى داشتن را مصداق شرک در فاعلیت و خالقیت دانسته  و آنرا مستلزم اعتقاد به قطبى و قدرتى در مقابل خدا دانسته‏اند. غافل از آنكه موجودى كه به تمام هویتش وابسته به اراده حق است و هیچ حیثیت مستقل از خود ندارد، تأثیر مافوق‏الطبیعى او مانند تأثیر طبیعى او پیش از آنكه به خودش مستند باشد مستند به حق است و او جز مجرایى براى مرور فیض حق به اشیاء نیست. چرا که در غیر این صورت واسطه فیض وحى و علم بودن جبرئیل و واسطه رزق بودن میكائیل و واسطه احیاء بودن اسرافیل و واسطه قبض ارواح بودن ملك‏الموت شرك است.¹³

 تهيه شده توسط نويسنده وبلاگ بيراهه

منابع:

1.محمدرضا،كاشفي،كاظم،روحاني،دعا و توسل ،چاپ دوم،قم ،دفتر نشر معارف ،1389؛ص 125.

2.عبدالنبي ،قيم ،فرهنگ معاصر عربي فارسي آذرتاش آذرنوش ،چاپ دهم ،تهران: فرهنگ معاصر ،1390 ،ص 748.

3.مصطفي ،حسيني دشتي،معارف و معاريف،ج 2،تهران : موسسه فرهنگي آرايه ،1385،ص545.

4.عبدالنبي قيم ،همان.

5.حسين بن محمد،راغب اصفهاني ،مفردات الفاظ القرآن ،بيروت : دارالقلم ،1412ق ،ص 654.

6.عبدالنبي قيم ،همان.

7.حسن،انوري،فرهنگ بزرگ سخن،ج3،چاپ دوم،تهران:انتشارات سخن،1382،ص1970.

8.مركز تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي فقيه در سپاه،معرفت ديني ،چاپ 4،ص34.

9.جمعي از نويسندگان ، رسم خوبان توسل ،ج54،تهران :موسسه فرهنگي هنري قدر ولايت ،1392،ص5.

10. سوره مائده، آیه 35.      

11.  البدع و المحدثات وما لا اصل له- ص 265-266 .

12. مجموعه آثار شهید مطهری . ج2، ص: 128.

13.مقاله معیارهای توسل از دیدگاه وهابیت ،حامد حسيني.